گرایش ذاتی بشر به کسب دانش، امری نیست که به حد و مرزی محدود
شود. اما گستره وسیع علوم و گسترش روزافزون آن، ضرورت گزینش در کسب
معارف بشری و بازنگری در نحوه ارائه آن را ایجاب میکند. توسعه فرهنگ
دائره‌المعارف‌نویسی، نشانی از این احساس جهانی است که برای انتقال
بیشتر معارف و فراهم ساختن زمینه‌های بهتر در امر پژوهش، یکی از
شیوه‌های مناسب،جمع‌آوری معارفی بسیار، در مجموعه‌هایی مختصر و جامع
است. این ضرورت فراگیر در برخی زمینه‌ها برای مسلمانان به ویژه
شیعیان خود را بیشتر نشان می‌دهد.
با توجه به نقش اساسی انتقال معارف اسلامی در رشد اسلام و گسترش
فرهنگ دینی و پذیرفته شدن باورهای آن، اهمیت اثری جامع که بتواند
فرهنگ عظیم اسلامی را بهتر معرفی کند امری غیرقابل تردید است. نظر
به تأکید بی‌نظیر اسلام بر ضرورت توسعه دانش و ابتنای مستقیم و
غیرمستقیم معارف اسلامی، به ویژه مذهب تشیع، بر اندیشه‌های بنیادین
و باورهای عمیق عقلی، سنگ زیرین حرکت در جهت معرفی این فرهنگ،
فراهم آوردن اثری جامع است که معرف اندیشه‌های بنیادین اسلام
باشد.
تأمین این هدف، تنها به وسیله دائره‌المعارفی در علوم عقلی اسلامی
انجام می‌پذیرد که در مهد اسلام نگاشته شود و به صورت تخصصی و عمیق
در حوزه این علوم به جمع‌آوری و تنظیم حاصل اندیشه‌های عالمان بزرگ
اسلامی در طول تاریخ بپردازد.
مراد از علوم عقلی اسلامی، دانش‌هایی مرتبط با حوزة معارف اسلامی است که
با روش عقلانی به بررسی مباحث خویش می‌پردازند، منطق، فلسفه، کلام، عرفان و
بخش‌هایی از علم اصول و زیرشاخه‌های این علوم، مصادیق روشن آنها است امّا
علوم نقلی، علوم تجربی و ریاضیات خارج از آن حوزه به حساب می‌آید.
فراهم‌آوردن چنین اثری، علاوه برتبیین مبانی اندیشه‌های دینی،
می‌تواند زمینة تحقیق را برای پژوهشگران مختلف ایجاد کند و نواقص موجود
در مجموعه‌هایی از این قبیل را روشن سازد و سد بزرگی در برابر
شرق‌شناسانی باشد که آگاهانه یا ناخودآگاه به تحریف معارف و
باورهای دینی اسلام، به‌ویژه اندیشه‌های شیعی پرداخته‌اند. اثری با
این ویژگی‌ها، نه تنها ژرف‌نگری و نکته‌سنجی اندیشمندان ما را بیشتر
نمایان می‌سازد بلکه تفاوت عمیق آن را (در کمیت و کیفیت) با مباحث
عقلی یونان باستان، و امتیاز آن را بر سایر معارف موجود در شرق و غرب
معلوم می‌سازد. تأثیر مبانی نقلی کتاب و سنت، به‌ویژه معارف
اهل‌بیت (علیهم السلام) در ایجاد و جهت‌گیری و رشد علوم عقلی و
عرفان اسلامی نیز امری است که در مجموعه‌ای این چنین بازشناسی
خواهد شد.
هرچند در ضمن دائره‌المعارف‌های دیگری که به نام اسلام و تشیع
نوشته شده گام‌های خوبی در معرفی فرهنگ اسلام و تشیع برداشته شده
است، اما با توجه به فقدان مجموعه‌ای تخصصی در موضوع علوم عقلی،
که مجال کافی برای بررسی مبانی فرهنگ اسلامی داشته باشد و با
توجه به قصور و تقصیرهایی که گاه در چنین مجموعه‌هایی در معرفی
اسلام و تشیع به‌ویژه در مورد باورهای بنیادین دینی، در سطح
بین‌المللی صورت گرفته است، ضرورت انجام این مهم با وضوح بیشتری
احساس می‌شود.
از این روی، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) درصدد برآمد با
استعانت از الطاف لایزال الهی و عنایات امام عصر حضرت مهدی (عجل
الله تعالی فرجه الشریف)، با استفاده از اندیشمندان
اسلامی این خلأ را برطرف ساخته و این تکلیف را ادا کند. در راستای
تحقق این هدف، مرکز پژوهشی دائره‌المعارف علوم عقلی اسلامی در این مؤسسه
تشکیل و عهده‌دار انجام این وظیفه بزرگ شد.
این مرکز در سال 1380 به عنوان مرکزی مستقل با ساختاری متناسب با هدف فوق، در مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)تحت اشراف حضرت علامه آیت‌الله استاد مصباح یزدی(مدظله)تأسیس و کار خود را آغاز نمود.
مرکز در فعالیتهای خود به سوی سه هدف ذیل، به پیش می‌رود:
1) هدف نهائی و بلند‌مدت:
تدوین دایرةالمعارفی تخصصی، که معرف علوم عقلی اسلامی، به ویژه اندیشه‌های
بنیادین اسلامی و شیعی و قابل عرضه در سطح بین‌المللی باشد.
2) هدف متوسط و میان‌مدت:
تهیه فرهنگ نامه‌های علوم عقلی اسلامی مشتمل بر فرهنگ نامه های مصطلحات
منطق، فلسفه، کلام، عرفان، فرهنگ فرق و مذاهب کلامی و مکاتب عرفانی و فرهنگ
اعلام علوم عقلی اسلامی.
3) هدف اولیه و کوتاه‌مدت:
انجام تحقیقات مقدماتی وبرخی پژوهش‌های بنیادین در هر یک از علوم عقلی
اسلامی برای زمینه‌سازی تدوین دانش‌نامه‌‌ها و ایجاد بستر لازم، برای دقت
جامعت و سرعت در انواع تحقیقات در علوم عقلی به‌ویژه فعالیتهای
دایرةالمعارفی و فرهنگ‌نامه‌ای و نیز تربیت نیروی انسانی لازم در راستای
اهداف مرکز.
بنیادی بودن
در اهداف مرکز، بنیادی بودن و تأثیر گسترده، طولانی و عمیق بسیاری از
دستاوردهای فعالیتهای مرکز و زمینه‌سازی آنها برای آسان‌سازی و دقت بخشیدن
به تحقیقات، در پژوهش‌های مختلف علوم عقلی به صورت جدّی مورد توجه بوده است
و با توجه به اهداف فوق از پژوهش‌های سطحی و دارای فایده‌های کوتاه مدت و
دامنه محدود، پرهیز خواهد شد.
فراملی بودن
اهداف مرکز، اهدافی فرا ملی است زیرا:
اولاً: علوم عقلی اسلامی را با همه گستردگی‌اش در طول
تاریخ در بر میگیرد و اختصاص به علوم عقلی در بخشی از جهان اسلام ندارد،
بلکه منابع همه مذاهب و فرق اسلامی در علوم عقلی را در بر میگیرد؛
ثانیاً: دستاوردهای آن برای همه پژوهشگران علوم اسلامی در سطوح
مختلف و گرایشات متفاوت و انواع تحقیقات با رویکردهای مختلف در سراسر جهان
قابل استفاده خواهد بود.
منطقی بودن سیر اهداف
اهداف سه گانه مرکز، به گونه‌ای تنظیم شدهاند که اهداف قبلی، راه را
برای دستیابی به اهداف بعدی فراهم میکند و موجب عمق و جامعیت بخشیدن به
دستاوردهای هدف بعدی میگردد.
استقلال اهداف
اهداف سه گانه مرکز، در عین اینکه ترتیب منطقی دارند و حلقههای یک
زنجیرهاند اکثر آنها، بطور مستقل دارای مطلوبیت کامل هستند و بسیاری از
دستاوردهای آنها به صورت مستقل قابل عرضه و استفاده خواهد بود.
ابتکاری بودن شیوه و نوع تحقیقات در بسیاری از فعالیتهای مرکز
مرکز در برخی از فعالیتهای تحقیقاتی خود دارای ابداعات و نوآوری‌هایی است
این ابداعات و نوآوری‌ها عمدتاً در جهت برطرف ساختن ضعف‌ها و نارسایی‌هایی
است که در تحقیقات مشابه در سایر مراکز وجود داشته است. برخی از این
نوآوری‌ها عبارتند از:
أ. ارائه شیوه‌ای نو در
کتابشناسی به همراه موضوعات شاخه‌بندی شده و تفکیک دقیق موضوعات کلی علوم
عقلی به همراه درجه‌بندی منابع طبقه‌بندی شده؛
ب. ارائه شیوه‌ای جدید در تدوین فهرست مطالب برای منابع؛
ج. دستیابی به شیوه‌ای منطقی برای انتخاب مدخل‌های دائرةالمعارفی و فرهنگ‌نامه‌ای؛
د. ارائه شیوه‌ای جدید برای تدوین فرهنگنامههای تخصصی مصطلحات؛
ه. تبیین امتیازات ویژه و
تأثیرات ارزنده هر یک از این ابداعات نیاز به مجال بیشتری دارد که این مجال
تا اندازه‌ای در نشریه تخصصی مرکز با نام «معارف عقلی» فراهم آمده است.
تدوین شیوه‌نامه‌های تحقیقی
هر یک از انواع فعالیتهای تحقیقاتی شیوه‌نامه‌ای ویژه دارد که پس از
بارها تجربه عملی و اصلاحات مکرّر تهیه شده است وجود این شیوه نامه‌ها:
اولا: زمینه استفاده از این نوع تحقیق یا تتبّع را در سایر رشته‌های تخصصی و سایر مراکز تحقیقاتی فراهم می‌آورد؛
ثانیاً: این شیوه‌نامه‌ها یکنواخت بودن و مطابق بودن همه تحقیقات
پژوهشگران را با معیارهای پیشنهادی و در نتیجه هماهنگ بودن آنها را با
اهداف پیش‌بینی شده تضمین میکند.
این شیوه‌نامه‌ها دو دسته‌اند برخی از آنها برای تحقیقاتی است که پیش از
این در سایر مراکز وجود داشته اما شیوه‌نامه‌ای مدون نداشته‌اند و در این
مرکز در شیوه آنها تغییراتی قابل توجه صورت گرفته است و برخی دیگر
شیوه‌نامه‌ای برای تحقیقات اِبداعی خود این مرکز است.
امکان استفاده از تحقیقات انجام شده به وسیله نرم‌افزارهای تحقیقاتی
با توجه به اینکه حجم محصولات در هر یک از انواع تحقیقات مرکز بسیار وسیع
است تحقیقات به‌گونه‌ای تنظیم شده است که استفاده از دستاوردهای آنها نیز
تنها از طریق نرم‌افزار ممکن است استفاده نرم‌افزاری موجب سرعت و آسان‌سازی
تحقیق خواهد شد به علاوه، با استفاده از خروجی نرم‌افزارهای رایانه‌ای
می‌توان دستاوردهای تحقیقی مرکز را به صورت چاپی برای عرضه مهیا ساخت.
بنابراین تدوین نرم‌افزارهای رایانه‌ای برای استفاده از تحقیقات در مرکز
اجتناب‌ناپذیر است.
ایجاد راهکارهای متعدّد برای کنترل کیفیت تحقیقات
یکی از امتیازات دیگر تحقیقات مرکز، استفاده از برترین‌کارشناسان و
مشاوران متخصص در حوزه علمیه (در حد امکان) برای کنترل کیفیت تحقیقات است
یکی از شیوه‌های استفاده از کارشناسان و مشاوران ایجاد شوراهای علمی تخصصی
برای هر یک از رشته‌های علوم عقلی است این کمیته‌ها به صورت هفتگی یا
هفته‌ای دو بار و در تابستان‌ها در مأموریتی تحقیقاتی (به صورت متمرکز و
فشرده) جلساتی دارند در این جلسات موضوعات تخصّصی از قبیل ساماندهی
اصطلاحات علوم و استخراج مدخل‌ها و انتخاب منابع برای انواع تحقیقات، انجام
میگیرد این راهکارها، هرچند، زمان دستیابی به محصولات را طولانی میکند
اما از سوی دیگر، دقت لازم را در آنها تضمین و امکان خطا را کاهش می‌دهد.
تصمیم‌ها و سیاست‌های کلی و تصویب شیوه‌نامه‌ها در شورایی به نام
شورای‌عالی مرکز انجام می‌شود. این شورا از اساتید محترم و حجج‌الاسلام و
المسلمین آقایان غلامرضا فیاضی، محمود رجبی، محمود فتحعلی، علی مصباح،
محمد فنایی‌اشکوری و احمد ابوترابی ریاست محترم مرکز تشکیل شده است.
اداره فعالیتهای این مرکز در بخش‌ها و واحدهای مختلف بر عهده سه مدیریت؛
مطالعات و تحقیقات, تدوین متون و پشتیبانی‌علمی و امور اجرایی تحت نظر
ریاست مرکز صورت میگیرد.
شورای مدیران مرکز : این شورا هم اکنون متشکل است از: حجج اسلام احمد ابوترابی (ریاست مرکز)، محمد کریمی (قائم‌مقام و مدیر گروه مطالعات و تحقیقات مرکز)، مهدی رحیمی (مدیر اجرائی مرکز)، محمد ایزدی‌تبار (مدیر گروه کتابشناسی) و آقایان حمید خدابخشیان (مدیر گروه پشتیبانی علمی) و مهدی بابایی (مدیر گروه اصطلاح‌یابی).
تعریف: این شورا نظارت بر کیفیت علمی محصولات را بر عهده دارد.
اعضاء:
شورای علمی منطق
مشاورعالی: حجت‌الاسلام والمسلمین عسکری سلیمانی.
سایر اعضاء (به ترتیب حروف الفباء): حجج اسلام آقایان محمدرضا محمدعلیزاده، محمد کریمی، محمدباقر ملکیان.
شورای علمی فلسفه
مشاورعالی: حجت‌الاسلام والمسلمین غلامرضا فیاضی.
سایر اعضاء (به ترتیب حروف الفباء): حجج اسلام آقایان علی امینی‌نژاد، مهدی بابایی، عسکری سلیمانی‌امیری،حسین عشاقی.
شورای علمی کلام
مشاورعالی: حجت‌الاسلام و المسلمین علی ربانی‌گلپایگانی.
سایر اعضاء (به ترتیب حروف الفباء): حجج اسلام آقایان محمدرضا امامی‌نیا،
مهدی بابایی، محمدرضا مصطفی‌پور، محمد ایزدی‌تبار، عبدالرحیم سلیمانی.
شورای علمی عرفان نظری
مشاورعالی: حجت‌الاسلام و المسلمین سیدیدالله یزدان‌پناه.
سایر اعضاء (به ترتیب حروف الفباء): حجج اسلام آقایان عبدالحسین
خسروپناه، حسن رمضانی، حسین عشاقی، مرحوم محمد مهدی مهندسی(عضو سابق)،
محمدحسین نائیجی.
شورای علمی معرفت‌شناسی
مشاورعالی: حجت‌الاسلام و المسلمین محمد حسین‌زاده.
سایر اعضاء (به ترتیب حروف الفباء): حجج اسلام آقایان احمد ابوترابی، مهدی
بابایی، عسکری سلیمانی‌امیری، عباس عارفی، محمدباقر ملکیان.
شورای علمی فلسفه اخلاق
مشاورعالی: حجت‌الاسلام و المسلمین مجتبی مصباح.
سایر اعضاء (به ترتیب حروف الفباء): حجج اسلام آقایان محمدتقی اسلامی،
امیر خواص، سیدمحمد حسینی سورکی، مهدی علیزاده، سیداکبر حسینی‌قلعه‌بهمن.
شورای علمی عرفان ادبی
مشاورعالی: حجت‌الاسلام و المسلمین مسعود اسماعیلی.
سایر اعضاء (به ترتیب حروف الفباء): آقایان مهدی بابایی، محمدعیسی جعفری،
عبد‌الطیف عالمی، محمدحسین گیلانپور، سیدوحید معتمدی، رضا نوروزی.
شورای علمی عرفان عملی
مشاورعالی: حجت‌الاسلام و المسلمین سید یدالله یزدان‌پناه.
سایر اعضاء (به ترتیب حروف الفباء): حجج اسلام آقایان علی امینی نژاد،
مهدی بابایی، حسن رمضانی، علی فضلی، مرحوم محمد مهدی مهندسی(عضو سابق)،
محمد حسین نائیجی.
شورای علمی فرق و مذاهب
مشاورعالی: حجت‌الاسلام و المسلمین یعقوب جعفری.
سایر اعضاء (به ترتیب حروف الفباء): حجج اسلام آقایان قاسم جوادی، عزالدین رضانژاد
قلمرو فعالیتهای این مرکز رشته‌های منطق, فلسفه, کلام ، عرفان و زیرمجموعه‌های این علوم در حیطه منابع اسلامی است. فلسفه‌های مضاف (مانند فلسفه اخلاق, فلسفه دین, فلسفه سیاست و فلسفه حقوق) و نیز معرفت‌شناسی, تفکر نقدی، کلام جدید و علم اصول فقه (در موارد مشترک با حیطه‌های سایر علوم عقلی اسلامی و مشترک با فلسفه‌های غرب) در محدوده منابع اسلامی نیز در گسترة فعالیتهای این مرکز پژوهشی قرار دارد.
1) طرح‌های در دست اجرا در راستای تحقق هدف اول:
در راستای تحقق هدف اول، چند طرح مهم در مرکز به اجرا درآمد، که برخی از آنها عبارتند از:
1. تدوین کتابشناسی جامع علوم عقلی اسلامی؛
2. تدوین مأخذشناسی‌های علوم عقلی اسلامی با موضوعات تفصیلی؛
3. تهیه و تدوین معجم موضوعی مطالب منابع علوم عقلی اسلامی؛
4. طرح تهیه و تدوین اصطلاح‌نامه‌های علوم عقلی اسلامی؛
5. طرح تشکیل پرونده‌های علمی؛
6. طرح تشکیل کتابخانه جامع تخصصی منابع علوم عقلی؛
7. شناسایی آثار مشاهیر علوم عقلی اسلامی و محل نگهداری آنها؛
8. استخراج مشاهیر أعلام علوم عقلی و تدوین فرهنگ أعلام؛
9. برگزاری دوره‌های آموزشی، کارورزی و تربیت نیروهای علمی مورد نیاز؛
10. آماده‌سازی و انتشار نشریه تخصصی مرتبط با فعالیتهای مرکز؛
11. تدوین چند رساله تحقیقی در برخی موضوعات مهم؛
12. تدوین طرح‌های مدیریتی و برنامه‌های مرکز و تشکیل سازمان اداری .
2) طرح‌های پیش‌بینی شده در راستای تحقق هدف دوم:
در راستای تحقق هدف دوم برنامه‌هایی پیش‌بینی شده است که برخی از آنها عبارتند از:
أ)فرهنگنامه اصطلاحات منطق؛
ب)فرهنگنامه اصطلاحات فلسفه؛
ج)فرهنگنامه اصطلاحات کلام؛
د)فرهنگنامه اصطلاحات عرفان ؛
ه)فرهنگنامه فرق و مذاهب (که اطلاعاتی از فرق و مذاهب کلامی را در بر داشته باشد)؛
و)فرهنگنامه مختصر أعلام (مشتمل بر اطلاعات مختصری از قبیل تخصصها، محل تولد، وفات، اساتید، شاگردان، آثار، معاصران و...) ؛
ز)فرهنگنامه مفصل أعلام که علاوه بر اطلاعات فوق، آراء مشاهیر از أعلام را نیز دربر دارد؛
ح)فرهنگنامههای دیگری از شاخه‌های فلسفه و فلسفه‌های مضاف (معرفت‌شناسی، فلسفه دین، فلسفه حقوق، فلسفه سیاست).
أ) برگزاری دوره‌های تربیت محقق عرفان اسلامى
برگزاری دوره آموزشی و پژوهشی پیشرفته عرفان اسلامی با حدود هشتاد واحد
درسی (شامل حکمت متعالیه، عرفان نظری، عرفان عملی، عرفان ادبی، عرفان
تطبیقی، معرفت‌شناسی، فلسفه عرفان و مبانی عرفان)، با پیش‌بینی همه ابعاد
لازم در عرفان اسلامی و با کنترل دقیق از جهت رعایت کامل موازین شریعت
(کتاب، سنت و عقل) از اموری بی‌سابقه در حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌های کشور
است.
واحدها، سرفصل‌ها و تجارب به‌دست آمده در این بخش از فعالیتِ این مرکز قابلیت الگو قرار گرفتن در سایر مراکز آموزشی و پژوهشی دارد.
تشکیل این دوره‌ها، علاوه بر رفع نیازهای مرکز پژوهشی دائرةالمعارف، برای
اولین بار امکان آموزش عرفان اسلامی در حوزه علمیه را به صورت کلاسیک ایجاد
کرده و زمینه‌های رشد درست عرفان اسلامی و جلوگیری از سوء تفاهم‌ها و
انحرافات احتمالی را فراهم می‌سازد.
ب) برگزاری دوره‌های تربیت محقق منطق
منطق، ابزاری برای بحث‌های عقلی (فلسفی، کلامی، اصولی و عرفانی) است اما
از آنجا که اهمیت ویژه آن در معرفت‌شناسی صرفاً در سال‌های اخیر مورد توجه
قرار گرفته است، در حوزه‌های علمیه، انگیزه کمتری برای آموزش تخصصی منطق
وجود داشته است و در نتیجه با کمبود جدی متخصص در منطق روبرو بوده است. این
مرکز پس از شروع به کار فرهنگنامه منطق، با توجه به این مشکل و برای رفع
نیازهای پژوهشی خود در صدد برآمد تا دوره‌ای تخصصی در منطق برگزار کند.
براساس اطلاعات موجود، برگزاری دوره تخصصی منطق در حوزه علمیه بی‌سابقه
است.
برای اطلاع بیشتر درباره آموزش اینجا را کلیک کنید.
سلام. ممنون که مطالب را زود در وبلاگ گذاشتید.
کاش مطالب بسیار مهم استاد درباره تلاش های موسسه امام خمینی و کوشش های علمی ارزشمند حضرت علامه مصباح را هم در وبلاگ می گذاشتید تا مخالفان ایشان بدانند که استاد عزیز ما چرا برای ما اینقدر ارزشمند است. متشکرم واقعا. عالی بود.
سلام. ممنون. به چشم انشاء الله. البته متن کاملی از یکی از فعالیت های استاد عزیز در دایره المعارف علوم عقلی موسسه در همین وبلاگ کار شد در این لینک ببینید. متشکرم:
http://nokhbeganeyazd.blogsky.com/1392/06/06/post-24